خوزستان
استان خوزستان با مرکزیت شهر اهواز استانی در جنوب غربی ایران است، که در کرانه خلیج فارس قرار دارد و مرکز تولید نفت و گاز ایران به شمار می‌آید. مساحت استان خوزستان ۶۴٫۰۵۷ کیلومتر مربع است و با جمعیتی معادل ۴٬۷۱۰٬۵۰۶ نفر (طبق سرشماری انجام شده در سال ۱۳۹۵)، به‌عنوان پنجمین استان پرجمعیت ایران محسوب می‌شود. خوزستان از جنوب به استان بوشهر و خلیج فارس و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود. شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب (بزرگترین تولیدکننده نفت ایران)، شرکت ملی حفاری ایران، شرکت فولاد خوزستان و شرکت نفت و گاز اروندان در استان خوزستان مستقر هستند.
عدم توجه به برنامه های توسعه‌ای مناسب، سیاست گذاری و برنامه ریزی در رابطه با مسائل اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی طی سالیان گذشته باعث ایجاد یک ناهمگونی در توزیع منابع سرمایهای در استان خوزستان شده است و هم افزایی این عوامل موجب نابرابری توسعه ای در مناطق مختلف استان، تغییر فرهنگ کار و بروز بیکاری مزمن، مهاجرت به شهرهای بزرگ، حاشیه نشینی و فقیر شدن عده بیشتری از مردم، بروز مسائل زیست محیطی و در نتیجه ناامیدی و خروج نخبگان در بخش مهمی از جمعیت استان شده است.
مزیت های منطقه
مزیت های استان خوزستان با در نظرگرفتن شرایط و اوضاع اقلیمی و جغرافیایی در 3 بخش صنعت و معدن، کشاورزی و خدمات به شرح زیر می باشد:
- صنعت و معدن:
-
مزیت درتوسعه صنایع شیمیایی و پتروشیمی و پالایشگاهی کوچک، متالورژی و ذوب فلزات، صنایع کانی غیرفلزی.
در این استان به دلیل وجود پالایشگاه های مواد نفتی، امکان فعالیت های وابسته بسیار فراهم می باشد. -
مزیت در ایجاد واحد های وابسته به صنعت فولاد.
شرکت فولاد خوزستان از بزرگترین شرکت های تولیدی فولاد می باشد که در این استان واقع شده است. -
مزیت در ایجاد واحد های صنایع تبدیلی وابسته به نیشکر و چغندرقند، خرما، زیتون و مرکبات.
کشت و پرورش محصولات کشاورزی راهبردی در این استان انجام می شود که می توان زنجیره تولید محصولات مرتبط با آنها را کامل نمود. -
مزیت نسبی جهت سرمایه گذاری در طرح های جانبی و وابسته به شیلات، آبزی پروری و صادرات محصولات (کنسرو ماهی).
دسترسی به آبزیان پرورشی و آزاد در این استان به راحتی فراهم است. -
مزیت در ایجاد واحد های صنایع آب و برق.
وجود نیروگاه های برقی، مجاورت خلیج فارس و تابش مستقیم نور آفتاب امکان فعالیت های وابسته به انرژی های نو را فراهم آورده است.
- کشاورزی:
-
مزیت نسبی در تولید محصولات باغی به ترتیب شامل خرما، زیتون، مرکبات.
خاک این استان از مرغوب ترین خاک های کشاورزی است چرا که این منطقه جلگه ای می باشد. از طرفی وجود آب کافی در این استان به دلیل رودهای پرآبی چون کارون، اروند و ... این امور را تسهیل نموده داست. -
مزیت در آبزی پروری و شیلات (ماهی و میگو).
مجاورت خلیج فارس، رود های پرآب و ... فرصت های بی نظیری را برای پرورش آبزیان ممکن ساخته است. -
مزیت نسبی در تولید محصول نیشکرو چغندر قند.
زمین جلگه پرآب از عوامل مهم برای پرورش این دو محصول راهبردی هستند.
-
خدمات:
-
وجود پتانسیل و مزیت نسبی در ارائه خدمات مرزی و بازرگانی با کشور عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس.
کشور دوست و برادر عراق در حال حاضر از مهمترین کانون هایی است که فرصت صادرات محصولات مورد نیاز را مهیا نموده است. -
مزیت نسبی در فعالیت های مرتبط با گردشگری و هتلداری.
جاذبه های گردشگری این استان بسیار اند. از مناطق تاریخی گرفته تا مناطق جنگی هشت سال دفاع مقدس. از طرفی استان در مسیر توریست ها و افراد فعال بین المللی قرار دارد که می توان برایشان خدمات اقامتی فراهم کرد.
اولویت سرمایه گذاری صنعتی در بخش صنایع کوچک تبدیلی در استان
-
تبدیل ضایعات کشتارگاهی
-
تولید خوراک آبزیان
-
کشتارگاه صنعتی دام
-
کشتارگاه صنعتی طیور
-
عمل آوری ماهی و سایر آبزیان
-
درجه بندی و بسته بندی و فرآوری انواع میوه، سبزی، صیفی و محصولات گلخانه ای
-
تولید سیلاژ ذرت علوفه ای بسته بندی شده
-
بسته بندی و فرآوری خرما
-
احداث سردخانه کنترل اتمسفریک C.A و زیر صفر
-
تبدیل ضایعات کشاورزی
-
بسته بندی حبوبات، غلات و خشکبار
-
در خصوص کود زیستی (بیولوژیک) استعلام و هماهنگی با دفتر امور صنایع کشاورزی ضروری می باشد.
-
در خصوص کود های آلی (بجز ورمی کمپوست) بر اساس نیاز استان و با در نظر گرفتن واحدهای در دست احداث و میزان مواد اولیه در استان جزء اولویت ها است.
-
طرح های صنایع تبدیلی در مناطق ویژه اقتصادی با تاکید بر صادرات (در صورت فعال بودن منطقه ویژه).
-
طرح های صنایع تبدیلی در شهرستان هایی که بیش از 60% پیشرفت فیزیکی دارند.
-
توسعه و تکمیل زنجیره های تولید صنعت طیور با هماهنگی کارگروه زنجیره مذکور
چکیده اطلاعات بخش های اقتصادی استان خوزستان:
روند و سهم بخشهای مختلف اقتصادی استان خوزستان از نظر اشتغال به تفکیک هر بخش مطابق با آخرین آمار و اطلاعات سال 1395
به شرح زیر می باشد:
- اشتغال بخش خدمات و بازرگانی: 51 درصد
- اشتغال بخش کشاورزی و دامداری استان: 20 درصد
- اشتغال بخش صنعت استان: 29 درصد
بخش خدمات:
در مقایسه با بخش های تولیدی استان، بخش خدمات، عموماً رشد داشته است و در این میان رشد زیربخش خدمات بازرگانی، بسیار چشمگیر بوده است. بخش خدمات شامل عمده فروشی، خرده فروشی، حمل و نقل، ارتباطات، خدمات مالی، ملکی، بیمه ولجستیک، انبار داری در بخش بنادر و اسکله ها که در مجموع تشکیل دهنده زیر بخش بازرگانی می باشند، بیشترین رشد را از لحاظ سهم از کل شاغلان بخش خدمات داشته اند.
بر اساس شرایط جغرافیایی استان و مرز گسترده با کشور عراق ودسترسی به آب های آزاد خلیج فارس، توسعه بخش خدمات در منطقه قابل توجیه است. کیلومترها مرز آبی در خلیج فارس و وجود بندرهای تجاری آبادان، خرمشهر، امام، هندیجان، شادگان و داشتن بندر صادراتی و کیلومترها مرزخاکی با کشور عراق و داشتن دو پایانه صادراتی (چزابه و شلمچه) موجب مزیت بخش تجارت و بازرگانی و حمل و نقل استان خوزستان شده است. در این زمینه اگرچه منطقه آزاد تجاری اروند به محوریت شهرستان های آبادان و خرمشهر شکل گرفته است و دولت با گذاشتن مشوق ها و معافیتهای مالیاتی درصدد ایجاد بسترهای لازم است.
در بخش کشاورزی:
مساحت زیاد اراضی کشاورزی زراعی، دیم، باغ و اختصاص تنها 7 درصد از تولید ناخالص داخلی به بخش کشاورزی استان نمایانگر عدم بهره وری مناسب از فعالیت های کشاورزی در خوزستان می باشد. 81 درصد از زمین های زیر کشت در استان به غلات (جو، گندم، برنج) اختصاص یافته است و تنها 4 درصد از زمین های زیر کشت به باغداری اختصاص یافته است.
بیشترین زمینهای کشاورزی در منطقه غرب استان واقع است که جهت گیری رودخانه های استان نیز همین را به ما نشان می دهد و در واقع منطقه غرب به واسطه زمین حاصلخیز و آب فراوان پذیرای 75 درصد از جمعیت استان نیز است. در بخش زراعت و کشت محصولات زراعی در زمین های استان به صورت دیم و آبی، 66 درصد محصول تولید شده به گندم اختصاص دارد و ذرت، برنج و جو به ترتیب با 18 درصد، 12 درصد و 4 درصد در رتبه های بعدی قرار دارند.
34/500 هزار هکتار از سطح کشت باغ های استان (یعنی 80 درصد) باغداری استان به کشت خرما اختصاص دارد. این استان با تولید 180 هزار تن انواع خرما بعد ازاستان های کرمان و سیستان و بلوچستان در رتبه سوم تولید این محصول قرار دارد و سالانه 50 درصد این محصول صادر می شود. علی رغم اینکه وسعت زمینهای مورد بهره برداری به نسبت جمعیت بهره برداران در استان خوزستان زیاد است، اما به دلیل کم دانشی کشاورزان و عدم استفاده بهینه از منابع و ادوات کشاورزی پیشرفته متاسفانه این بخش از نظر ارزش افزوده در تولید ناخالص استانی در حد بسیار پایینی قرار دارد.
به دلیل برخورداری استان خوزستان از اقلیم مناسب، امکان کاشت، داشت و برداشت سه نوبت محصولات کشاورزی در سطح وسیعی از اراضی استان، قابلیت چشمگیری از فعالیت های کشاورزی را فراهم نموده است که امکان توسعه صنایع جانبی و تبدیلی را فراهم نموده است وباید این قابلیت را به عنوان یک مزیت ممتاز و برتر مورد توجه قرار داد. با توجه به بهره وری پایین بخش کشاورزی استان و نیز سهم کمتر ارزش افزوده نسبت به بخش های صنعت و خدمات لزوم بازنگری در بسیاری از فعالیت های کشاورزی متناسب با اقلیم استان احساس می شود و اگر در بخش کشاورزی بتوانیم بهره وری و راندمان بالا را در تولید انواع محصولات کشاورزی بالا ببریم و بخش های صنایع تبدیلی استان را فعال نمایم به طور قطع میزان ارزش افزوده بخش کشاورزی بیشتر خواهد شد.
در بخش دامداری:
خوزستان با دارا بودن 3/576/648 راس دام سبک (گوسفند و بز) و 446293 دام سنگین (گاو، گاومیش و شتر) یکی از مراکز تولید گوشت قرمز و لبنیات کشور محسوب می شود. به دلیل کوهپایه ای بودن و وجود علوفه فراوان بیشترین واحدهای دامداری صنعتی و نیمه صنعتی در قسمت شرق و مرکز استان مستقر هستند.
وجود 910 استخر پرورش انواع ماهی سردآبی و گرمآبی در استان با تولید 48/360 تن ماهی پرورشی با مساحت 14/271 هکتار مزرعه پرورش ماهی سردابی و گرمابی و اشتغال زایی برای 18/269 نفر و صید 10/450 تن انواع ماهی آب های آزاد (سواحل جنوبی 300کیلومتری) این خطه را به عنوان یکی از قطب های شیلات در کشور مطرح کرده است و پس ازهرمزگان و سیستان و بلوچستان با 3/12 درصد ارزش افزوده بخش ماهی گیری رتبه سوم کشور را دارد.
با توجه به شرایط اقلیمی استان و امکان استفاده از طبعیت در فصول مختلف و گسترده بودن مزارع، مواهب الهی و کشت پاییزه محصولات که در زمستان به گل دهی می رسند، حضور 2000 نفر با 100 هزار کندو زنبور در استان و تولید 100 تن عسل طبیعی سالانه، یک پتانسیل نهفته در این سرزمین است که هنوز توجه ویژه ای به آن صورت نگرفته است.
بخش صنعت:
در بخش صنعت و با شکل گیری صنایع مادر با کارکرد ملی، صنعت نفت، گاز و پتروشیمی در استان بیشترین اشتغال را به خود اختصاص دادند و در روند صنعتی شدن استان این صنایع نقش مهمی را ایفا کردند. تشکیل واحد های صنعتی مرتبط با صنعت نفت و گاز، استان خوزستان را در این سال ها از استان کشاورزی محور به صنعت محور تبدیل نموده است.
این استان دارای مجتمع های بزرگ صنعتی در حوزه پتروشیمی و گاز می باشد که سهم عمده اشتغال بخش عمومی استان را به خود اختصاص داده اند و بیشترین ارزش افزوده در بخش تولید ناخالص داخلی نیز از این نوع فعالیت ها به دست می آید. بیشترین واحدهای مورد بهره برداری مربوط به واحدهای فلزی می باشد (39 درصد).
بیشترین پراکندگی واحدهای صنعتی استان در مرکز و جنوب استان است و در شمال خوزستان تنها شهر دزفول دارای واحدهای صنعتی قابل توجه ای می باشد. 13 درصد واحدهای بهره‌بردای درحوزه صنایع پتروشیمی فعالیت دارند و هستند و تنها 5 درصد واحدهای بهره برداری شده در رشته محصولات پلاستیکی و لاستیکی فعال هستند. بیشترین صنایع استان، صنایع مادر و با کار کرد ملی هستند که در واقع بیشترین اشتغال و نیز بیشترین گردش مالی را در استان دارا می باشند.
در تولید فولاد و ورق عریض و نیز برق آبی و برق با سوخت فسیلی استان خوزستان یکی از استان های پیشرو و موفق در کشوراست. حضور شرکت ها و مجتمع های بزرگ پتروشمی و در دسترس بودن مواد اولیه صنایع مختلف، به عنوان مزیت بزرگ تامین کننده مواد اولیه وحذف مبلغ قابل توجه از هزینه حمل مواد اولیه، را می توان به عنوان مزیت بزرگ برای صنایع وابسته و پایین دستی این صنایع شیمیایی و کربنی در نظر گرفت. عدم توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی های استان و عدم سرمایه گذاری مناسب در سال های گذشته، صنایع استان را دچار مشکل عدم تکمیل زنجیره کامل تولید در این نوع فعالیت صنعتی نموده است. به دلیل توجه بیش از حد به صنایع مادر و سرمایه گذاری سنگین دولت در این بخش، زیر ساخت های لازم برای صنایع پایین دستی این صنایع مادر فراهم نشده است و درواقع به زنجیره کامل محصول توجه کافی نشده است.
شناسایی و تحلیل سیستم های اقتصادی و اجتماعی استان خوزستان:
-
منطقه شمالی استان خوزستان:
ناحیه شمالی استان خوزستان شامل شهرستان های دزفول، اندیمشک، شوش، شوشتر، لالی، گتوند، اندیکا با محوریت کسب و کارهای شکل یافته در کشاورزی (زراعت و باغداری) و خدمات (گردشگری تاریخی و طبیعی) است. در منطقه شمال خوزستان 13.660.476 نفر زندگی می کند که 29 درصد جمعیت استان خوزستان را تشکیل می دهد. ناحیه شمالی با شبکه آبرسانی پیشرفته در مزارع و کشتزار ها و زمینهای مسطح و پر بازده و داشتن فرهنگ عمومی کسب و کار در میان ساکنین آن، همواره در استان از نظر کشاورزی و خدمات مورد توجه بوده است.
کشت دانه های روغنی، ذرت و گندم و محصولات جالیزی و صیفی جات، در میان محصولات کشاورزی محوریت دارند و علاوه بر این سرمایه گذاری قابل توجهی نیز در زمینه شیلات (حوضچه های پرورش ماهی) و استخرهای پرورش سایر آبزیان آب شیرین صورت گرفته که در حال بهره برداری می‌باشند. در این منطقه، پرورش طیور و دام نیمه صنعتی و صنعتی رونق یافته است. نکته اصلی و محوری حائز اهمیت در این استان وابستگی مشاغل و مجموعه سیستم کسب و کاری به وضعیت آب و مدیریت آب رودخانه های دز، کرخه، کارون دارد. وجود فرودگاه دزفول در منطقه شمال و عبور خطوط راه آهن سراسری دراین منطقه و نیز محل عبور بخش عظیم ترانزیت کالا از بنادر امام، ماهشهر، خرمشهر و آبادان از کریدور خروجی استان یعنی شهرستان اندیمشک و وجود تعداد 11 شهرک صنعتی با بیش از 118 واحد صنعتی فعال، که در زمینه های مواد غذایی، فلزی و غیر فلزی، نساجی شیمیایی، سلولزی فعالیت دارند، منطقه شمال خوزستان را به یکی از مناطق مهم استان خوزستان تبدیل نموده است. در منطقه شمال خوزستان مسیر گردشگری فرهنگی، تاریخی با جاذبه های زمستانی محل مناسبی برای گردشگری طبیعی محسوب می شوند. ونیز یادمانهای 8 سال دفاع مقدس به محوریت دزفول، شوش و اندیمشک شکل گرفته است که با توجه به تعداد آثار باستانی در این منطقه ،بیشترین بازدید گردشگران داخلی و خارجی هم از فضاهایی موجود منطقه شمال خوزستان است. -
مناطق مرکزی استان خوزستان:
با توجه به اینکه تقریبا یک سوم جمعیت، صنایع، تردد و ترانزیت کالا و خدمات در منطقه مرکزی استان خوزستان به محوریت شهر اهواز است، باید ضمن بررسی دقیق و مو شکافانه، این شهر را یک سیستم و ساختار کسب و کار مجزاء به حساب آورد. وجود حدود 300 هزار نفر حاشیه نشین در شهر اهواز (سومین شهر حاشیه نشین کشور) فضای کسب و کار دست فروشی و کارهای مقطعی و خرد را به وجود آورده است که ناپایداری مشاغل و مقطعی بودن در این فضا خود معضلی عظیم برای متولیان برنامه ریزی شهری به خصوص در عرصه کسب وکار شده است.با توجه به کمبود صنایع تبدیلی در کشاورزی (زراعت و باغداری) و شیلات در منطقه مرکزی استان خوزستان، ساختار دلالی و خرید وفروش خام فروشی به شدت در اکثر محصولات (به جز نیشکر) وجود دارد و میزان واسطه ها افراد غیر مولد در این زمینه گاهی بیش ازتولیدکننده ها هستند. نبود واحدهای پیشرو و حامی، بیشتر تولید کننده ها را به سمت و سوی فعالیت انفرادی و فروش خام محصولات ترغیب می نماید. با توجه به تجمع صنایع بزرگ در منطقه مرکزی استان خوزستان بخصوص شهر اهواز، حوزه خدمات به این شرکتها توسط بخش خصوصی از رونق مناسبی برخوردار است و این شرکت ها از خدمات دانش فنی، مشاوره و آموزش در جهت بالابردن بهره وری فضای کسب و کار خود استفاده می نمایند و همچنین تعمیر بسیاری از قطعات استهلاکی و تعمیراتی نیز منجر به شکل گیری شرکت های بازرگانی در استان خوزستان به محوریت شهر اهواز در جهت تامین کالا و خدمات به این شرکت های مادر تخصصی شده است.
-
منطقه ساحلی و بندری جنوب خوزستان:
ناحیه جنوبی استان شامل شهرستان های آبادان، خرمشهر، شادگان، ماهشهر، بندر امام، هندیجان، رامشیر، امیدیه، آغاجاری می باشد. سومین منطقه از استان خوزستان به محوریت صنعت (نفت و گاز و پتروشیمی)، خدمات (بازرگانی و بندری) و کشاورزی (شیلات و خرما) نامگذاری شده است. با توسعه بنادر در جنوب و به وجود آمدن بنگاه های عظیم صنعتی (پالایشگاه و پتروشیمی) در حوزه نفت و گاز و پتروشیمی و به وجودآمدن مشاغل با درآمد بالا در مقایسه با درآمدهای معمول، فرهنگ کار در منطقه جنوب تحت تاثیر این صنایع در صد سال اخیر قرار گرفته است. در اکثر شهرستان منطقه جنوب استان بخش کشاورزی با محوریت باغداری (خرما) و شیلات (ماهی پرورشی و دریایی) و مکمل آن صنایع بسته بندی دستی جریان دارد، اما بسته به نوع منطقه دارای تنوع است. -
منطقه جنوب شرقی خوزستان:
در جنوب شرقی استان شهرستان بهبهان قرار دارد که که حلقه اتصال استان خوزستان به استان های بوشهر و کهکیلویه و بویر احمد می‌باشد و دارای جمعیت 180593 هزار نفری است (3/8درصدجمعیت استان) که 77 درصد آنها در شهر و 23 درصد این جمعیت درروستاها زندگی می کنند. مردم این منطقه ، نسبت به دیگر مردمان استان فرهنگ کار و فعالیت در آنها نهادینه شده است و به علت یکجانشین شدن کوچ رو ها و عشایر و روابط درازمدت با کشورهای حاشیه خلیج فارس (از طرف دیلم و گناوه استان بوشهر) و وجود مراتع و مزارع غنی دارای تمکن مالی بیشتری نسبت به دیگر نقاط استان هستند.
شهرستان بهبهان دارای دشت ها و مراتع غنی و نیز باغ های خرما (کبکاب) است و یکی از مراکز کشاورزی و دامپروری نیمه صنعتی و صنعتی استان خوزستان محسوب می شود. وجود روخانه مارون و سد مارون و آب پیش روی آن و شبکه آبیاری این سد امکان بهره برداری و استفاده بهینه از منابع آب و خاک را در این شهرستان فراهم نموده است.
کشت دانه های روغنی در 3.628 هزار هکتار از زمین های مرغوب منطقه و برداشت 3.272 هزار تن دانه های روغنی و 9.481 هزار هکتارزمین کشت گندم و تولید 36.341 هزار تن گندم، 94 هکتار زمین کشاورزی برای کشت جو و تولید 135 تن جو و 278 هکتار زمین زیرکشت برنج و برداشت 1.222 تن برنج، بهبهان را به یکی از قطب های مهم کشاورزی در استان خوزستان تبدیل نموده است.بهبهان یکی از مراکز دامپروری صنعتی و سنتی استان خوزستان با بیش از 88.835 هزار راس انواع دام سبک و سنگین است. این شهرستان با داشتن 920 هکتار باغ خرما (کبکاب) و تولید 7.663 هزار تن خرما به عنوان یکی از صادر کنندگان این محصول در استان شناخته می‌شود. وجود 12 کارخانه و کارگاه در حوزه صنایع غذایی (بسته بندی و فرآوری) محصولات کشاورزی در این شهرستان، نشان دهنده پتانسیل بالا و در خور توجه برای رشد و گسترش صنایع تبدلی در این شهرستان می باشد. وجود یکی از شاهراه های مواصلاتی شرق استان خوزستان با استان های همجوار (بوشهر و کهکیلویه و بویر احمد) و جابجایی 648.792 هزار تن بار درون استانی و 479.576 هزار تن جابجای بار خروجی استان و 419.755 هزار تن جابجایی بار ورودی استان ازنظر ترانزیت کالا و خدمات به این شهرستان موقعیت ویژهای در استان خوزستان داده است. کشت گل نرگس بهبهان در بسیاری از مزارع مرغوب، شهرستان بهبهان را به عنوان یک مزیت نسبی هم برای گردشگری طبیعی و هم برای تولید محصولات جانبی می تواند مورد توجه قراردهد.
رشته های در اولویت توسعه اشتغال در استان خوزستان:
-
خدمات بازرگانی، توزیع، پخش کالا، انبار داری وخدمات بندری
-
حمل و نقل، ترانزیت و خدمات مرتبط
-
شیلات و تولید و فرآوری آبزیان (ماهی، میگو و ...)
-
رشته تولید و فرآوری خرما
-
رشته گردشگری
-
رشته تولید پوشاک
